दिव्य मराठी एक्सप्लेनरपाकचे दोन तुकडे करणारे ऐतिहासिक भाषण:भारत-पाक युद्ध झाले, 13 दिवसांत 90 हजार सैनिकांनी गुडघे टेकले आणि बांगलादेशची निर्मिती झाली

52 वर्षांपूर्वीची घटना आहे. ते ठिकाण होते ढाक्याचे रेसकोर्स मैदान. 10 लाख लोकांचा जमाव जमला होता. प्रत्येकाच्या हातात बांबूच्या काठ्या होत्या, ज्या पाक सैन्यापासून बचाव करण्यासाठी नव्हत्या तर प्रतिकाराचे प्रतीक होत्या. जमाव स्वातंत्र्याच्या बाजूने घोषणा देत होता.

पाकिस्तानी लष्कराची हेलिकॉप्टर गर्दीचा आढावा घेण्यासाठी चक्कर मारत होते. त्यानंतर अवामी लीगचे नेते शेख मुजीब-उर-रहमान मंचावर येतात. आपल्या भाषणात ते पाकिस्तानपासून स्वतंत्र होण्याचे आवाहन करतात.

खरे तर हे ऐतिहासिक भाषण आजच्याच दिवशी म्हणजेच 7 मार्च 1971 रोजी करण्यात आले होते. या भाषणाने दोन तुकड्यांमध्ये विभागलेल्या पाकिस्तानचा पाया रचला गेला.

आज आम्ही सांगणार आहोत की, त्यावेळी पाकिस्तानात काय वातावरण होते आणि बांगलादेश कसा स्वतंत्र झाला?

1947 मध्ये पाकिस्तान भारतापासून वेगळा झाला. त्यावेळच्या पाकिस्तानमध्ये पूर्व आणि पश्चिम पाकिस्तान या दोन प्रमुख प्रदेशांचा समावेश होता. पूर्व पाकिस्तानमध्ये देशाच्या लोकसंख्येपैकी 56% लोक बंगाली भाषा बोलतात.

पश्चिम पाकिस्तानात पंजाबी, सिंधी, बलुची, पश्तो आणि इतर स्थानिक भाषा बोलणारे होते. तसेच भारतातून स्थलांतरित झालेले मुस्लिम होते, जे उर्दू बोलत होते. पाकिस्तानच्या लोकसंख्येमध्ये त्यांचा वाटा फक्त 3% होता.

फेब्रुवारी 1948 मध्ये एका बंगाली सदस्याने पाकिस्तान असेंब्लीत ठराव मांडला. विधानसभेत उर्दूसोबत बंगाली भाषा वापरली जावी, असे त्यांचे म्हणणे होते.

यावर पीएम लियाकत अली खान म्हणाले की, उपखंडातील कोट्यवधी मुस्लिमांच्या मागणीनुसार पाकिस्तानची निर्मिती झाली असून मुस्लिमांची भाषा उर्दू आहे.

पुढच्याच महिन्यात म्हणजे मार्च 1948 मध्ये, पाकिस्तानचे संस्थापक कायदे आझम मुहम्मद अली जिना यांनी ढाक्याला भेट दिली, तेव्हा त्यांनी तिथेही स्पष्टपणे सांगितले की, मला हे स्पष्ट करायचे आहे की, पाकिस्तानची अधिकृत भाषा फक्त उर्दू असेल.

मुद्दा फक्त भाषेचा नव्हता. पश्चिम पाकिस्तानमधील विद्यमान सरकारने पूर्वेकडील भागाकडे सर्व प्रकारे दुर्लक्ष केले, मग ते आर्थिक बाबी असोत किंवा त्यांच्या राजकीय मागण्या.

पूर्व पाकिस्तानमध्ये ही नाराजी वाढतच गेली आणि नंतर शेख मुजीब-उर-रहमान या नेत्याने अवामी लीग नावाचा पक्ष स्थापन केला आणि पाकिस्तानपासून स्वायत्तता मागितली.

दुसरीकडे 1969 मध्ये जनरल याह्या खान यांनी फिल्ड मार्शल अयुब खान यांच्याकडून पाकिस्तानची सूत्रे हाती घेतली आणि पुढच्याच वर्षी निवडणुका जाहीर झाल्या.

शेख मुजीब-उर-रेहमान यांना पाकिस्तानचे पहिले लोकशाही पंतप्रधान होण्याची इच्छा

पाकिस्तानच्या स्वातंत्र्यानंतर 23 वर्षांनी पहिल्यांदा 1970 मध्ये सार्वत्रिक निवडणुका झाल्या. अवामी लीगने एकूण 313 जागांपैकी 167 जागा जिंकल्या.

अवामी लीगचे वर्चस्व पूर्व पाकिस्तानात म्हणजेच आजच्या बांगलादेशात होते. शेख मुजीब-उर-रेहमान हे पाकिस्तानचे पहिले लोकशाही पंतप्रधान होणार होते, पण लष्कराने झुल्फिकार अली भुट्टो यांच्या मदतीने सत्ता सोपवण्यास नकार दिला.

मार्च 1971 पर्यंत अवामी लीगचे कॅडर रस्त्यावर उतरले होते, निदर्शने होत होती, हरताळ चालू होता. पाकिस्तानचे लष्कर उघडपणे दडपशाही करत होते.

दरम्यान, 7 मार्च 1971 रोजी शेख मुजीब यांनी ढाक्यातील रेसकोर्स मैदानावरून केलेल्या ऐतिहासिक भाषणात पाकिस्तानपासून स्वातंत्र्याची हाक देण्यात आली होती.

शेख मुजीब म्हणाले होते की, यावेळचा संघर्ष हा आपल्या स्वातंत्र्याचा लढा आहे. शेख मुजीबच्या भाषणातील प्रत्येक शब्द हा पाकिस्तानच्या विरोधात घोषणा देणारा होता.

या भाषणाला नंतर भारतीय उपखंडात दिलेल्या सर्व राजकीय भाषणांमध्ये सर्वोच्च स्थान देण्यात आले.

पाकिस्तानने ऑपरेशन सर्चलाइट चालवून शेख मुजीब यांना तुरुंगात पाठवले

वास्तविक, या भाषणानंतर पाकिस्तानचे राष्ट्राध्यक्ष याह्या खान ढाका येथे पोहोचले होते. 23 मार्च रोजी शेख त्यांना भेटण्यासाठी गेले असता त्यांच्या गाडीवर बांगलादेशचा झेंडा होता.

याच्या दोन दिवसांनंतर, 25 मार्चला, संपूर्ण शहरावर पाक लष्कराने हल्ला केल्यासारखे चित्र दिसत होते, ते ऑपरेशन सर्चलाइट होते.

फ्रॉम रेबेल टु फाउंडिंग फादर’ मध्ये सय्यद बदरूल अहसान लिहितात की, शेख यांची मोठी मुलगी हसिना हिने त्यांना सांगितले की, गोळीबार ऐकताच शेख मुजीबने वायरलेस संदेशाद्वारे बांगलादेशच्या स्वातंत्र्याची घोषणा केली.

पाकिस्तानी सैन्य रात्री 1 वाजता शेख मुजीबच्या घरी पोहोचले. लष्करी अधिकारी शेख यांना लाऊडस्पीकरद्वारे आत्मसमर्पण करण्यास सांगत होते.

शेख स्वतः घराबाहेर पडले. यानंतर पाकिस्तानी सैनिकांनी बंदुकीच्या बटाने धक्का देत मुजीब यांना जीपमध्ये बसवले आणि तेथून घेवून गेले.

यानंतर वायरलेसवर एक संदेश आला. त्यात म्हटले होते की, 'बिग बर्ड इन केज, स्मॉल बर्ड्स हॅव्ह फ्लोन'. म्हणजे मोठा पक्षी पिंजऱ्यात आहे, छोटा पक्षी उडून गेला आहे. पाकिस्तानमध्ये त्यांना मियावली जेलमध्ये अंधारकोठडीत ठेवण्यात आले होते.

पाकिस्तानी सैनिकांच्या अत्याचारांना तोंड देण्यासाठी बांगलादेश मुक्ती वाहिनी नावाचे सैन्य तयार

लष्कराच्या अत्याचारामुळे स्थानिक लोक संतप्त झाले आणि त्यांनी बांगलादेश मुक्ती वाहिनी नावाचे स्वतःचे सैन्य स्थापन केले. त्यामुळे पाकिस्तानात गृहयुद्ध सुरू झाले.

मुक्ती वाहिनी हे खरे तर पूर्व पाकिस्तानचे सैन्य होते ज्याने बांगलादेशला पाकिस्तानपासून मुक्त केले. मुक्ती वाहिनीमध्ये पूर्व पाकिस्तानातील सैनिक आणि हजारो नागरिकांचा समावेश होता.

अटक आणि छळापासून वाचण्यासाठी अवामी लीगचे मोठ्या संख्येने सदस्य भारतात पळून आले. सुरुवातीला पाकिस्तानी लष्कराच्या चार पायदळ ब्रिगेड या ऑपरेशनमध्ये सहभागी झाल्या होत्या पण नंतर त्यांची संख्या वाढतच गेली.

भारतात निर्वासितांचे संकट वाढू लागले. एका वर्षाच्या आत बांगलादेशातील सुमारे 1 कोटी शरणार्थी पळून गेले आणि त्यांनी पश्चिम बंगाल, भारतात आश्रय घेतला.

यामुळे पाकिस्तानविरूद्ध कारवाई करण्याचा भारतावर दबाव वाढला. पाकिस्तानी सैन्याने सुमारे दोन लाख महिलांवर बलात्कार केला. सुमारे 20 ते 30 लाख लोक ठार झाले होते.

मार्च 1971 मध्ये इंदिरा गांधी यांचे पूर्व बंगालच्या लोकांना मदत करण्याबाबत भाष्य

असे मानले जाते की, मार्च 1971 च्या अखेरीस भारत सरकारने मुक्तिवाहिनीला मदत करण्याचा निर्णय घेतला. 31 मार्च 1971 रोजी इंदिरा गांधींनी भारतीय संसदेत भाषण केले आणि पूर्व बंगालच्या लोकांना मदत करण्याविषयी सांगितले.

29 जुलै 1971 रोजी पूर्व बंगालच्या मुलांना सार्वजनिकपणे मदत करण्याची घोषणा करण्यात आली. भारतीय सैन्याने त्याच्या वतीने तयारी सुरू केली. या तयारीमध्ये मुक्तिवाहिनीच्या सैनिकांना प्रशिक्षण देणे देखील समाविष्ट होते.

पूर्व पाकिस्तानचे संकट स्फोटक परिस्थितीपर्यंत पोहोचले. पश्चिम पाकिस्तानमध्ये मोठे मोर्चे होते आणि भारताविरूद्ध लष्करी कारवाईची मागणी केली गेली.

दुसरीकडे, भारतीय सैनिक पूर्व पाकिस्तानच्या सीमेवर जागरूक होते. 23 नोव्हेंबर, 1971 रोजी पाकिस्तानचे अध्यक्ष याह्या खान यांनी पाकिस्तानींना युद्धासाठी सज्ज होण्यास सांगितले.

पाकिस्तानला भारतावर हल्ला करणे महागात पडले

3 डिसेंबरची संध्याकाळ होती. पाकिस्तानने अचानक भारतात अर्ध्या डझनपेक्षा जास्त विमानतळांवर बॉम्बस्फोट सुरू केले. मग भारतीय सैन्याने एकत्र दोन बाजूंनी हल्ला केला.

सर्व प्रथम, त्याने कराचीच्या नेव्ही बेसला लक्ष्य केले आणि बांगलादेशात प्रवेश केला. युद्ध झाले आणि पाकिस्तानला हे देखील ठाऊक नव्हते की 15 डिसेंबरपर्यंत भारतीय सैनिक बांगलादेशची राजधानी ढाका येथे येतील.

वास्तविक, जेव्हा भारतीय सैनिकांचे पथक ढाका येथे पोहोचले, तेव्हा त्यात फक्त 3000 सैनिक होते. त्याच वेळी, ढाकाभोवती उभे असलेल्या पाकिस्तानी सैनिकांची संख्या 26 हजार 400 होती.

​व्यावहारिकदृष्ट्या, परिस्थिती थोडी चिंताजनक होती, परंतु सैन्याने दाखवलेल्या हुशारीमुळे विजय शक्य झाला. एकाच दिवसांत भारताने पाकिस्तानला गुडघे टेकायला लावले.

भारतासमोर पाकिस्तानच्या 90 हजार सैनिकांच्या शरण जाण्याचा दिवस…

16 डिसेंबर 1971 रोजी सकाळी 9 वाजून 15 मिनिटांनी. जनरल याकूबला दिल्लीकडून जनरल मानेक शॉ यांचा संदेश मिळाला. संदेश आत्मसमर्पण करण्याची तयारी करण्यासाठी ढाका येथे जाण्याचा होता.

16 च्या दुपारपर्यंत मेजर जनरल जेकब यांनी सेंडरच्या कराराचा मसुदा घेऊन ढाका येथे पोहोचले. विमानतळावर यूएनचे प्रतिनिधी उपस्थित होते. याकोब त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करून ते पुढे गेले.

जेव्हा याकोब पाकिस्तानी सैन्याच्या नेत्याच्या जनरल नियाजीसमोर आले, तेव्हा नियाजी काही अधिकाऱ्यांसोबत सोफ्यावर बसलेले होते आणि अश्लील विनोदांवर हसत होते. जनरल याकोब यांनी प्रवेश करताच वातावरणात त्यांच्या बाजूने वळवले.

तेथे बसलेल्या दुसर्‍या भारतीय जनरल नागरा यांना जवळजवळ सूचना देऊन ते म्हणाले की, त्यांनी टेबल आणि दोन खुर्च्या व्यवस्थित कराव्यात, आता आत्मसमर्पण करण्याची वेळ आली आहे. जनरल जेकब यांनी नियाझीसमोर आत्मसमर्पण करार वाचला.

हे ऐकून जनरल नियाझी म्हणाले की, 'मी आत्मसमर्पण करत असल्याचे कुणी सांगितले. तुम्ही तर युद्धबंदीच्या अटींवर बोलण्यासाठी आला आहात.’

नियाजी यांनी स्वाक्षरी केली, शर्टवरील सर्व पदके काढून टाकली आणि रिव्हॉल्व्हर बाहेर काढले आणि जनरल अरोराकडे सोपविले

रेस कोर्सच्या मैदानावर, अरोरा यांनी प्रथम गार्ड ऑफ ऑनर घेतला, त्यानंतर अरोरा आणि नियाजी टेबलावर बसले आणि आत्मसमर्पण कागदपत्रांच्या 5 प्रतींवर स्वाक्षऱ्या केल्या.

आश्चर्यकारक गोष्ट म्हणजे नियाजीकडे पेन देखील नव्हता. एका भारतीय अधिकाऱ्यांने त्यांना पेन दिले. नियाजीने स्वाक्षरी केली. गणवेश काढला आणि त्यांचे रिव्हॉल्व्हर बाहेर काढले आणि ते जनरल अरोरा यांच्याकडे सुर्पूर्द केले.

हा सोहळा 15 मिनिटांत संपला. यासह पाकिस्तानच्या 93 हजार सैनिकांनी त्यांची शस्त्रे ठेवली. त्यावेळी घड्याळीत 4:55 वाजले होते.

यानंतर, जनरल अरोरा यांनी माहिती पाठविली आणि मानेक शॉ यांनी तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांना माहिती दिली. इंदिरा गांधींना मुलाखतीच्या मध्यभागी मिळालेली ही त्याच 'विजय डे' ची माहिती होती.

यानंतर जनरल याकोबने नियाजी यांना बाजून घेतले आणि स्पष्ट सांगितले की, 'जर तुम्ही शरण आले नाही तर मी तुमच्या कुटुंबाच्या सुरक्षिततेची जबाबदारी घेऊ शकत नाही.’

केवळ शस्त्रे ठेवल्यानंतरच, मी हे सुनिश्चित करू शकतो की, त्यांना काही नुकसान होणार नाही. मी तीस मिनिटांचा वेळ देतो. तसे झाले नाही तर, मी ढाकावर बॉम्बस्फोटाचे आदेश देईल.'

आजही, 16 डिसेंबर भारतात विजय दिन म्हणून साजरा केला जातो. शेख मुजीब लंडनमार्गे पाकिस्तानहून दिल्लीला आले. त्यांनी पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांची भेट घेतली.

यादरम्यान, इंदिरा गांधी तसेच राष्ट्रपती व्ही.व्ही. गिरी, केंद्रीय मंत्री, सैन्याच्या तीन दलांचे प्रमुख आणि पश्चिम बंगालचे मुख्यमंत्री सिद्धार्थ शंकर राय दिल्ली विमानतळावर उपस्थित होते.

सैन्याच्या कॅन्टोन्मेंट ग्राऊंडमध्ये जाहीर सभेत बांगलादेशच्या स्वातंत्र्य संघर्षास मदत केल्याबद्दल मुजीब यांनी भारतातील लोकांचे आभार मानले.

दिल्लीत दोन तास राहिल्यानंतर शेख ढाका येथे पोहोचले, तेव्हा त्यांचे स्वागत करण्यासाठी ढाका विमानतळावर दहा लाख लोक उपस्थित होते.