कीटकांनाही वेदना होतात, पुरावे मिळाले:फुलपाखरू, नाकतोडा, झुरळ मारण्यापूर्वी विचार करा, आता या यांच्यासाठीही कायदा येऊ शकतो

आजपर्यंत जगात असे मानले जात होते की कीटकांना वेदना जाणवत नाहीत. कारण त्यांच्या शरीरात वेदना जाणवण्यासाठीची आवश्यक रचना नसते. त्यामुळेच पीक वाचवण्यासाठी कीटकनाशकांची फवारणी करून कीटक मारले गेले. मच्छर तर दिसताच मारले गेले. झुरळ दिसले तर त्यांचीही खैर नव्हती. नवीन अभ्यासाने या धारणेला तडा दिला आहे. 300 हून अधिक वैज्ञानिक संशोधनांचा अभ्यास केल्यानंतर, असे आढळून आले आहे की किमान काही कीटकांना वेदना जाणवते.

कीटकांना वेदना होतात हे इतके धक्कादायक का आहे आणि यामुळे काय बदल होईल? हे आजच्या दिव्य मराठी एक्सप्लेनरमधून जाणून घेऊया...

कीटकांनाही माणसांप्रमाणेच वेदना जाणवतात

आतापर्यंत तज्ञांचे असे मानणे होते की कीटकांना वेदना होत नाहीत. लंडनच्या क्वीन्स मेरी युनिव्हर्सिटी आणि लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्सच्या तीन संशोधकांनी सुमारे 300 वैज्ञानिक अभ्यासांचे सर्वेक्षण केले. त्याला असे आढळले की किमान काही कीटकांना वेदना जाणवते. या संशोधकांनी स्वत: मधमाशीवर अभ्यास केला. जेव्हा मधमाशीला यांना दुखावण्याचा प्रयत्न झाला तेव्हा त्याची प्रतिक्रियाही माणसांसारखीच होती.

कीटकांवर कीटकनाशके टाकल्याने त्यांना श्वास घेण्यास त्रास होतो, पक्षाघाताचा झटका येतो आणि अंतर्गत अवयव खराब होऊन त्यांचा मृत्यू होतो. कीटकनाशके कीटकांच्या मज्जासंस्थेमध्ये सोडियम वाहिन्या उघडतात. यामुळे त्यांना तीव्र वेदना होतात आणि त्यांचा मृत्यू होतो.

वास्तविक, एखाद्या व्यक्तीला वेदना जाणवते कारण मानवी शरीराची मज्जासंस्था खूप विकसित आहे. मानवी चेतापेशींमध्ये वेदना जाणवणारे रिसेप्टर्स असतात. ते वेदनांचे सिग्नल मेंदूपर्यंत पोहोचवतात. शास्त्रज्ञांचा असे मानणे होते की कीटकांची मज्जासंस्था इतकी विकसित नाही की त्यांना वेदना जाणवू शकतात.

या अभ्यासानुसार, इतर प्राण्यांप्रमाणेच धोक्याची जाणीव झाल्यानंतर कीटकांच्या मेंदूमध्येही रिफ्लेक्स अॅक्शन होते. याला नोसिसेप्शन म्हणतात. याचा अर्थ कृमीचा मेंदू त्याला वेदनांबाबत इशारा देण्यासाठी रिफ्लेक्स सिग्नल पाठवतो. तथापि, कीटकांच्या बाबतीत, वेदना आणि रिफ्लेक्स म्हणजेच नोसिसेप्शन एकाच वेळी होणे गरजेचे नाही.

काहीवेळा एक अलर्ट सिग्नल म्हणूनही कीटकाच्या मेंदूत नोसिसेप्शनवर प्रक्रिया होते. हे मात्र नक्कीच आहे की, कीटक वेदनांचे सिग्नल ओळखतात आणि वेदना टाळण्यासाठी रिफ्लेक्स क्रिया करतात. वेदनांना कीटकांचा प्रतिसाद समजून घेण्यासाठी, मज्जासंस्था विकास आणि रिफ्लेक्सच्या आधारे 8 गुणांचा अभ्यास केला गेला.

खेकडे, लॉबस्टर, कोळंबी आणि ऑक्टोपस, जे कीटकांच्या श्रेणीत येतात, त्यांच्यात सर्वात जास्त वेदना सूचक बिंदू आढळून आले. ऑक्टोपसने सर्वाधिक 8 पैकी 7 रिफ्लेक्स क्रिया केल्या. या कारणामुळे, त्याचा युनायटेड किंगडमच्या प्राणी कल्याण कायदा (2022) आणि प्राणी कायदा 1986 मध्ये समावेश करण्यात आला आहे. या कायद्यांत कीटकांचा समावेश केल्याने, वैज्ञानिक प्रयोग, कीटक शेती आणि कीटकनाशकांचा वापर यामुळे कीटकांना होणारा त्रास काही प्रमाणात कमी केला जाऊ शकतो.

प्राण्यांच्या मांसापेक्षा कीटक जास्त खाल्ले जातात

जगाच्या अनेक भागांमध्ये कीटक अन्न म्हणून खाल्ले जातात. माणसांशिवाय प्राणीही हे कीटक खातात. अनेक देशांमध्ये लोक स्ट्रीट स्नॅक्स म्हणूनही कीटक खातात आणि काही देशांमध्ये कीटकांपासून बनवलेले पदार्थ रेस्टॉरंटमध्ये दिले जातात.

कीटकांची संख्या मांसासाठी खाल्ले जाणारे प्राणी आणि पक्ष्यांच्या संख्येपेक्षा कितीतरी जास्त आहे. जगात दरवर्षी एक लाख कोटी कीटक अन्नासाठी मारले जातात, तर मानवाची भूक भागवण्यासाठी दरवर्षी 7,900 कोटी सस्तन प्राणी आणि पक्षी मारले जातात.

कीटक हे प्रथिनांचा त्वरित स्त्रोत आहे

मानवी ताटात कीटकांचा समावेश ही नवीन गोष्ट नाही. मानव बऱ्याच काळापासून कीटक खात आहे. 2013 मध्ये, संयुक्त राष्ट्रांनी लोकांना मांसाऐवजी कीटकांना अन्नासाठी पहिली पसंती द्यावी असे आवाहन केले होते. संयुक्त राष्ट्रांच्या अन्न आणि कृषी संघटनेच्या मते, कीटकांमध्ये मोठ्या प्राण्यांपेक्षा कितीतरी जास्त प्रथिने आणि आवश्यक पोषक घटक असतात.

हे प्रथिनांचे त्वरित स्त्रोत म्हणून कार्य करू शकते. मानवी शरीर देखील कीटक सहज पचवू शकते. UN च्या मते, गवत खाणाऱ्या कीटकांपासून बनवलेले पदार्थ खाणे हे थेट वनस्पती खाण्यापेक्षा चांगले आहे.

1980 पर्यंत, शल्यचिकित्सकांचा असा समज होता की मुलांना वेदना होत नाही

1980 पर्यंत, अनेक शल्यचिकित्सकांचा असा समज होता की मुलांना वेदना जाणवू शकत नाहीत. त्यामुळे ते मुलांवर क्वचितच ऍनेस्थेटिक्स वापरत असे, कारण त्यांचा असा समज होता की मुलांचे ओरडणे आणि रडणे हे केवळ रिफ्लेक्स आहे. बाळांना वेदना होतात याचा पुरावा अजुनही आपल्याकडे नसला तरी जुना समज बदलला आहे.