पाकिस्तानात राजकीय संकट:अमेरिका आणि चीनसारख्या महासत्ता पाकिस्तानात पॉवर गेम खेळत आहेत? की इम्रान यांचा रशियाला जाण्याचा निर्णय भोवला?

पाकिस्तानचे पंतप्रधान इम्रान खान आपली खुर्ची वाचवण्यासाठी अखेरच्या प्रयत्नांत गुंतले आहेत. यासाठी त्यांनी यापूर्वी 42 मिनिटे देशाला संबोधित केले होते. पाकिस्तानातील सध्याच्या परिस्थितीसाठी अमेरिकेला जबाबदार धरताना इम्रान खान यांनी आपण स्वतंत्र परराष्ट्र धोरण अवलंबत असून त्यामुळेच ते अमेरिकेच्या डोळ्यांना खटकत असल्याचा दावा केला आहे. मात्र, त्यांनी एकदाही चीनचा उल्लेख केला नाही. त्यामुळे पाकिस्तानच्या या राजकीय संकटाला अमेरिका आणि चीन खरोखरच जबाबदार आहेत का, असा प्रश्न उपस्थित झाला आहे.

दिव्य मराठीने इम्रान यांच्या भाषणाचे आणि त्यांच्या आरोपांचे तज्ज्ञांमार्फत मूल्यांकन केले. अशा परिस्थितीत समजून घेऊया की, तज्ज्ञांनी त्यांचे आरोप कसे खोडून काढले...

इम्रान यांच्याकडे पत्र असेल तर त्यांनी ते वर्तमानपत्रात छापून आणावे

इम्रान यांच्या लेटर बॉम्बवर अमेरिकेतील डेलावेअर युनिव्हर्सिटीचे प्राध्यापक आणि आंतरराष्ट्रीय घडामोडींचे तज्ज्ञ प्रोफेसर मुक्तदार खान म्हणतात, "अमेरिकेने असे अधिकृत पत्र लिहिले असावे, याबद्दल शंका आहे. पत्र लिहून कोणताही देश दुसऱ्या देशाच्या कारभारात हस्तक्षेप करत नाही. जास्तीत जास्त हे होऊ शकते की, अमेरिकेने पाकिस्तानच्या राजदूताला काही सांगितले असेल आणि त्याने एक नोट तयार करून आपल्या परराष्ट्र मंत्रालयाला पाठवली असेल."

प्रोफेसर खान म्हणतात, "असे पत्र असल्याचा दावा बालिश वाटतो. जर पत्र असेल तर ते त्यांनी वृत्तपत्राच्या पहिल्या पानावर छापून आणावे. जेव्हा अमेरिकेसारख्या देशाला असा संदेश द्यावा लागतो, तेव्हा तो प्रॉक्सीच्या माध्यमातून देतात. अधिकृत पत्र कोणीही लिहीत नाही."

प्रोफेसर खान म्हणतात, "पाकिस्तानचे परराष्ट्र धोरण कधीच स्वतंत्र नव्हते. इम्रान खान 42 मिनिटे बोलले आणि त्यांनी चीनचे नावही घेतले नाही. चीनमधील उइगर मुस्लिमांच्या स्थितीवर इम्रान खान यांना अनेकदा प्रश्न विचारण्यात आले, पण त्यांनी कधीही तोंड उघडले नाही. हे उघड आहे. त्यांच्यावर चीनचा दबाव आहे, चीन पाकिस्तानचा जवळचा मित्र आहे, त्यामुळे चीनवर टीका करणार नाही, असे इम्रान खान अनेक वर्षांपासून सांगत आहेत."

अमेरिकेसाठी पाकिस्तान आता महत्त्वाचा राहिलेला नाही

ऑस्ट्रेलियातील डीकिन विद्यापीठातील संशोधन सहकारी डॉ. जाहिद शहाब अहमद म्हणतात की, "अफगाणिस्तान सोडल्यानंतर अमेरिकेला पाकिस्तानच्या देशांतर्गत राजकारणात फारसा रस नाही."

त्याचवेळी प्रोफेसर मुक्तदार खान म्हणतात, "अमेरिकेने पाकिस्तानमधून आपले सैन्य मागे घेतले आहे, त्यानंतर अमेरिकेसाठी पाकिस्तानचे भौगोलिक-सामरिक महत्त्व कमी झाले आहे. अमेरिकेचे लक्ष सध्या पूर्व युरोप, पूर्व आशिया, तैवान, कोरिया, जपान, भारत आणि ऑस्ट्रेलिया या देशांवर आहे."

मात्र, तरीही अमेरिका पाकिस्तानी लष्करासाठी खास आहे. याचे सर्वात मोठे कारण म्हणजे पाकिस्तानी सैन्य अमेरिकन शस्त्रे वापरते. पाकिस्तानचे हवाई दल अमेरिकेकडून खरेदी केलेल्या F-16 लढाऊ विमानांवर अवलंबून आहे. वैमानिकांना अमेरिकेतून प्रशिक्षणही घ्यावे लागते.

प्रोफेसर खान म्हणतात, "पाकिस्तानचे लष्कर अमेरिकेवर अवलंबून आहे आणि त्यांना अमेरिकेशी चांगले संबंध हवे आहेत. पाकिस्तान अमेरिकेकडून लष्करी मदत घेतो. अमेरिकेशी संबंध बिघडावेत, असे लष्कराला वाटत नाही. लष्कराला इम्रानवर राग आहे. ते संबंध बिघडवत आहेत. त्यामुळेच सैन्याचीही इच्छा आहे की, इम्रान यांना सत्तेवरून हटवण्यात यावे."

प्रोफेसर शहाबही म्हणतात की, "अमेरिका ही जगातील महासत्ता आहे, रावळपिंडी (पाकिस्तानी लष्कराचे मुख्यालय) आणि इस्लामाबादमधील लोकांना वाटते की, पश्चिम आणि अमेरिका खूप महत्त्वाचे आहेत."

इम्रान खान यांनी सत्ता सोडल्यानंतर अमेरिका आणि पाकिस्तानमधील संबंध सुधारतील, असा विश्वास प्राध्यापक शहाब यांनी व्यक्त केला आहे. ते म्हणतात, "पाकिस्तानचे चीनसोबतचे संबंध जसे आहेत तसे राहतील, पण इम्रान गेल्यानंतर अमेरिकेसोबतचे संबंध सुधारतील. इम्रान खान ज्या पद्धतीने करत आहेत त्याप्रमाणे पाकिस्तानचा कोणताही नेता अमेरिकेला विरोध करेल असे मला वाटत नाही."

परकीय शक्तींच्या कारस्थानाचे सत्य

अमेरिका पाकिस्तानच्या देशांतर्गत राजकीय परिस्थितीवर प्रभाव टाकण्याचा प्रयत्न करत असल्याचे इम्रान खान वारंवार सांगत आहेत. पाकिस्तानमधील वीज संकटामागे चीन आणि अमेरिका यांच्यातील पॉवर गेम असू शकतो, असेही बोलले जात आहे, मात्र अमेरिकेला पाकिस्तानच्या देशांतर्गत राजकारणात रस असण्याचे कोणतेही ठोस कारण नसल्याचे विश्लेषकांचे मत आहे. चीन हा पाकिस्तानचाच मित्र आहे.

डॉ. जाहिद शहाब अहमद म्हणतात, "मला वाटत नाही की अमेरिका किंवा चीन पाकिस्तानच्या देशांतर्गत राजकारणावर प्रभाव टाकण्याचा प्रयत्न करतील. जर तुम्ही चीनकडे, विशेषत: इतर देशांमध्ये त्याचा प्रादेशिक प्रभाव पाहिला, तर चीन हे दाखवून देत आहे की तो सर्व राजकीय पक्षांसोबत काम करू इच्छित आहेत. त्यांचे पाकिस्तान मुस्लिम लीग आणि नवाझ शरीफ सरकारशी चांगले संबंध आहेत. अमेरिकाही तेच करत आहे."

प्रोफेसर जाहिद शहाब म्हणतात, "अशा परिस्थितीत पाकिस्तानमधील राजकीय परिस्थितीमागे परकीय शक्तींचा हात असल्याची कथा फारशी विश्वासार्ह वाटत नाही. अमेरिकेने एक निवेदन जारी केले आहे की, त्यांनी हस्तक्षेप केला नाही आणि कोणत्याही प्रकारची धमकी किंवा इशारा दिलेला नाही."

मग काय कारण आहे की इम्रान खान वारंवार परकीय कारस्थानाचा हवाला देत आहेत. याचे स्पष्टीकरण देताना प्रोफेसर शहाब म्हणतात, "पाकिस्तानच्या देशांतर्गत राजकारणात पाश्चिमात्यांना विरोध हा मुद्दा लोकप्रिय आहे, विशेषत: 9/11 पासून. इम्रान खान अमेरिकेच्या विरोधात आवाज उठवत आहेत. पाकिस्तानमध्ये अमेरिकेच्या ड्रोन हल्ल्यांना ते विरोध करत आहेत. आणि त्यामुळेच त्यांनी अमेरिकेला विरोध केला आहे. पाकिस्तानच्या स्वतंत्र परराष्ट्र धोरणाचा पुरस्कार करत आहेत. इम्रान सरकार आणि अमेरिकेचे संबंधही फारसे चांगले नाहीत. सध्या ते राजकीय परिस्थितीसाठी अमेरिकेला दोष देत आहेत."

पाकिस्तान चीनच्या प्रभावाखाली आहे का?

पाकिस्तानवर चीनचा प्रभाव स्पष्टपणे दिसत आहे. चीनने पाकिस्तानला 60 अब्ज डॉलर्सचे कर्ज दिले आहे. चीन ग्वादरमध्ये नवीन शहर उभारत आहे. पाकिस्तानचा CPEC हा चीनच्या बेल्ट अँड रोड इनिशिएटिव्हचा महत्त्वाचा भाग आहे. त्यामुळे चीनने पाकिस्तानवर प्रभाव कायम राखणे महत्त्वाचे आहे. चीनने आपल्या नुकत्याच दिलेल्या निवेदनात म्हटले आहे की, पाकिस्तानमधील राजकीय परिस्थिती काहीही असो, चीन आपले संबंध कायम ठेवेल.

प्रोफेसर खान सांगतात, "चीनचे पाकिस्तानमधील सर्व पक्षांशी संबंध आहेत. पाकिस्तानमध्ये आपला प्रभाव कायम ठेवायला त्यांना आवडेल, पण त्यासाठी देशांतर्गत राजकारणात हस्तक्षेप करणार नाही. नवाझ शरीफ यांचेही चीनशी चांगले संबंध होते, जर त्यांचा पक्ष सत्तेत आला तर यामुळे चीनचे कोणतेही नुकसान नाही."

रशिया वाचवेल असे वाटले होते का?

रशियाने युक्रेनवर हल्ला केला त्या दिवशी इम्रान खान मॉस्कोमध्ये होते. राष्ट्राध्यक्ष पुतीन यांच्यासोबतचे त्यांचे छायाचित्रही पाहायला मिळाले. पाकिस्तानची रशियाकडे वाटचाल सुरू असल्याची चर्चा होती. पाकिस्तान हा पारंपरिकपणे अमेरिकेचा मित्र असला तरी रशिया आणि पाकिस्तान यांच्यातील संबंध अद्याप अस्पष्ट असल्याचे विश्लेषकांचे मत आहे.

मुक्तदार खान म्हणतात, "रशियाचे भारतासोबत मजबूत संरक्षण संबंध आहेत, पण पाकिस्तान आणि रशिया यांच्यातील मजबूत संबंधाचे उदाहरण नाही. पाकिस्तान आणि रशिया संबंध विकसित करण्याचा प्रयत्न करत आहेत, ही वेगळी बाब आहे."

मुस्लिमांचा नेता बनण्याचा प्रयत्न अयशस्वी

इम्रान खान यांनी सत्तेत आल्यापासून मुस्लिमांचे नेते बनण्याचा प्रयत्न केला आहे. आपल्या अलीकडच्या भाषणांमध्ये त्यांनी वारंवार पुनरुच्चार केला आहे की त्यांना पाकिस्तानमध्ये इस्लामिक राज्य स्थापन करायचे आहे. गुरुवारी आपल्या भाषणातही ते इस्लामचे गुणगान करत राहिले.

प्रोफेसर मुक्तदार खान म्हणतात, "आपण इम्रान खानचे भाषण ऐकले तर असे वाटेल की, जणू एखादा मौलवी एखाद्या मशिदीत निवेदन देत आहे. ते राजकीय कमी धार्मिक भाषण जास्त होते. इस्लाम हा पाकिस्तानमधील नेत्यांचा शेवटचा आश्रय आहे. त्यांच्यावर दबाव आला की ते इस्लामचा झेंडा फडकावू लागतात."

इम्रान खान यांनी दोन-तीन वेळा इस्लामिक कोऑपरेशन ऑर्गनायझेशनचा (ओआयसी) वापर करण्याचाही प्रयत्न केला आहे. गेल्या आठवड्यातच त्यांनी चीनला ओआयसीच्या बैठकीत निमंत्रित केले होते. या परिषदेत काश्मीरच्या मुद्द्यावरून भारताविरोधातही वक्तव्य करण्यात आले. काही महिन्यांपूर्वी त्यांनी अफगाणिस्तानला मान्यता मिळावी यासाठी ओआयसीची बैठक आयोजित केली होती. यामध्ये अमेरिकेचे वरिष्ठ मुत्सद्दीही आले होते. जणू ते इस्लामिक जगतावर प्रभाव टाकण्याचा प्रयत्न करत आहेत असे वाटले, पण ते यशस्वी झाले का?

प्रोफेसर मुकदतार खान म्हणतात, "इम्रान खान यांनी प्रयत्न केले, पण त्याचा इस्लामिक देशांवर काहीही परिणाम झाला नाही. उदाहरणार्थ, सौदी अरेबियाने नाटोच्या रूपाने इस्लामिक देशांची युती बनवण्याचा प्रयत्न केला, पण यात इम्रान खानची कोणतीही भूमिका नव्हती. इम्रान खान रोहिंग्या, पॅलेस्टिनी, उइघुर मुस्लिम किंवा अरब निर्वासितांसाठी काहीही केले नाही. ते कुठेही गेले तरी ते काश्मीर-काश्मीर करत राहतात, संपूर्ण मुस्लिम जगाने पाकिस्तानच्या काश्मीर धोरणाला पाठिंबा द्यावा आणि त्याच्या बदल्यात पाकिस्तानने काहीही करू नये, अशी त्यांची इच्छा आहे.

देशांतर्गत पातळीवर इम्रान हे कमकुवत नेते

दुसरीकडे, तुर्कीमधील अंकारा यिल्ड्रिम बेयाजित विद्यापीठात आंतरराष्ट्रीय संबंध शिकवणारे ओमेर अनस म्हणतात, "इम्रान खान यांच्या महत्त्वाकांक्षेबद्दल एकच गोष्ट सांगता येईल की, इम्रान इस्लामिक भावनेचा वापर केवळ आपल्या वैयक्तिक राजकीय गरजा पूर्ण करण्यासाठी करत आहेत. ते इस्लामिक जगाला एकत्र करू शकतात की नाही, हा प्रश्नच नाही. कारण ते देशांतर्गत मजबूत नेते नव्हते, त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर त्यांना यश मिळण्याची शक्यता नाही."

अनस सांगतात, "इम्रान खान देशांतर्गत राजकारणात इस्लामिक जग, इस्लामिक एकता याबाबत चांगले कार्ड खेळू शकले असते. त्यांनी याचे प्रयत्नही केले, पण ते फारसे यशस्वी झाले नाहीत. इम्रान खान यांचे स्वतःचे व्यक्तिमत्त्वही असे नाही की ते इस्लामिक जगतात एखादी मोठी भूमिका निभावू शकतील."