दाजीसाहेब पटवर्धन पुण्यतिथी विशेष:महात्मा गांधीजींचे कुष्ठरुग्ण सेवेचे अर्धवट स्वप्न‎ ‘तपोवन’ उभारुन दाजीसाहेबांनी केले‎ पूर्ण

दाजीसाहेब पटवर्धन हे स्वातंत्र्यसेनानी होते.‎ त्यामुळे ते काही काळ कारागृहात होते.‎ कारागृहात असताना अनेक कैदी कुष्ठरोगाने‎ ग्रस्त असल्याचे त्यांनी पाहिले होते. तसेच ते‎ बाहेर आल्यानंतर महात्मा गांधी यांच्या संपर्कात ‎ ‎ आले. दरम्यान, महात्मा गांधी यांनी सेवाग्राम ‎ ‎आश्रमात एका कुष्ठरुग्णाची सेवा केली. मात्र,‎ कुष्ठ रुग्णांच्या सेवेचे कार्य माझ्या हातून अर्धवट ‎ राहिले असून, ते आपण पूर्ण करावे, अशी इच्छा ‎ ‎ गांधीजींनी दाजीसाहेब पटवर्धन यांच्याकडे‎ व्यक्त केली.

त्यानंतर दाजीसाहेबांनी‎ अमरावतीत तपोवनाची स्थापना करुन‎ कुष्ठरुग्णांसाठी रुग्णालय, निवासाची व्यवस्था‎ केली. १९५० पासून सुरू झालेल्या तपोवनात‎ आजही २८२ महिला, पुरूष कुष्ठरुग्ण‎ वास्तव्याला आहेत.‎ दाजीसाहेब स्वत: डॉक्टर होते. त्यांनी‎ कुष्ठरुग्णांची व्यथा डोळ्यांनी पाहिली तसेच‎ महात्मा गांधीजींनीसुद्धा त्यांना आपण हे कार्य‎ करावे, यासाठी प्रेरणा दिली होती.

तसेच‎ पूर्वीच्या काळात कुष्ठरोग झालेल्या व्यक्तीला‎ ‎ त्याचेच कुटुंबीय घराबाहेर‎ ‎ काढून देत होते.‎ ‎ सुरूवातीच्या काळात‎ ‎ कुष्ठरोगावर प्रभारी‎ ‎ औषधोपचार नव्हते.‎ ‎ त्यामुळे अपगंत्व येत होते.‎ ‎ तसेच हा आजार‎ एकापासून दुसऱ्यांना होईल, अशी भीती‎ नागरिकांच्या मनात होती म्हणून घरचा माणूसही‎ कुष्ठरुग्णाला घरात घेत नव्हता. आता मात्र,‎ प्रभावी औषधोपचार आला असून,‎ कुष्ठरुग्णाला आता अपंगत्व येत नाही तसेच‎ कुष्ठरोग पूर्णत: बरा होतो.

मात्र, सुरूवातीच्या‎ काळातील परिस्थिती लक्षात घेऊन दाजीसाहेब ‎ ‎ उपाख्य डॉ. शिवाजीराव पटवर्धन यांनी १९४६ ‎ ‎ मध्येच विदर्भ सेवारोगी मंडळ, तपोवनाचे काम‎ सुरू केले. १९५० पासून या ठिकाणी‎ कुष्ठरुग्णांवर निदान, उपचार तसेच त्यांच्या‎ जेवण, राहण्याची आणि रोजगाराची व्यवस्था‎ सुरू आहे. सुमारे २०० एकर जागेत तपोवनाचा ‎ ‎ विस्तार आहे. याठिकाणी महिला आणि‎ पुरूषांसाठी उपचारासाठी तसेच उपचारानंतर ते‎ बरे झाल की, राहण्यासाठी स्वतंत्र व्यवस्था‎ केली आहे.

याच ठिकाणी आजारातून बरे ‎ ‎ झाल्यानंतर त्यांना रोजगाराचीसुद्धा व्यवस्था‎ आहे. लोखंडी, लाकडापासून वस्तू तयार‎ करणे, सतरंजी तयार करणे, खुर्ची बनवणे,‎ प्रिटींग प्रेस असे व्यवसाय याठिकाणी आजही‎ सुरू आहेत, अशी माहिती विदर्भ सेवारोगी‎ मंडळ, तपोवनचे अध्यक्ष डॉ. अतुल आळशी‎ यांनी ‘दिव्य मराठी’ला दिली.‎

डॉ. पांडुरंग आळशी यांच्या‎ मदतीने शस्त्रक्रिया केल्या‎ दाजीसाहेबांनी तपोवन सुरू केले, ते डॉक्टर‎ होते. मात्र ते सर्जन नसल्यामुळे त्यांना‎ कुष्ठरुग्णांवर शस्त्रक्रिया करण्यासाठी सर्जन‎ असलेल्या डॉक्टरांची मदत आवश्यक होती.‎ त्यावेळी अमरावतीतील पहिले सर्जन डॉ.‎ पांडुरंग आळशी व अन्य दोन ते तीन‎ डॉक्टरांनी दाजीसाहेबांसोबत काम केले. डॉ.‎ पांडुरंग आळशी यांनी तपोवनमध्ये जाऊन‎ कुष्ठरुग्णांवर शस्त्रक्रिया केल्या.

तसेच ज्येष्ठ‎ समाजसेवी बाबा आमटे हे सुद्धा तपोवनमध्ये‎ एक महिना राहिले, त्यांनी कुष्ठरुग्णांची सेवा‎ केली, नंतर त्यांनी आनंदवनाची स्थापना‎ केल्याचेही डॉ. अतुल आळशी यांनी‎ सांगितले.‎ डॉ. पांडुरंग आळशी यांच्या‎ मदतीने शस्त्रक्रिया केल्या‎ दाजीसाहेबांनी तपोवन सुरू केले, ते डॉक्टर‎ होते. मात्र ते सर्जन नसल्यामुळे त्यांना‎ कुष्ठरुग्णांवर शस्त्रक्रिया करण्यासाठी सर्जन‎ असलेल्या डॉक्टरांची मदत आवश्यक होती.‎

त्यावेळी अमरावतीतील पहिले सर्जन डॉ.‎ पांडुरंग आळशी व अन्य दोन ते तीन‎ डॉक्टरांनी दाजीसाहेबांसोबत काम केले. डॉ.‎ पांडुरंग आळशी यांनी तपोवनमध्ये जाऊन‎ कुष्ठरुग्णांवर शस्त्रक्रिया केल्या. तसेच ज्येष्ठ‎ समाजसेवी बाबा आमटे हे सुद्धा तपोवनमध्ये‎ एक महिना राहिले, त्यांनी कुष्ठरुग्णांची सेवा‎ केली, नंतर त्यांनी आनंदवनाची स्थापना‎ केल्याचेही डॉ. अतुल आळशी यांनी‎ सांगितले.‎