नवा विचार:समानता हे एक स्वप्न आहे की साकार होणारे वास्तव?

विश्वाच्या उत्पत्तीबरोबरच बहुधा निसर्गाने मानवाला हा प्रश्न भेट म्हणून दिला आहे की, समानता हे स्वप्न आहे की प्रत्यक्षात येणारे वास्तव? या यक्षप्रश्नाचे उत्तर जागतिक दर्जाचे फ्रेंच अर्थशास्त्रज्ञ थॉमस पिकेटी यांच्या ‘ब्रीफ हिस्ट्री ऑफ इक्वॅलिटी’ या नव्या पुस्तकात आहे. तेही तथ्ये, विश्लेषण आणि संदर्भांसह.

अर्थशास्त्रज्ञांमध्ये ‘रॉक स्टार’ हे विशेषण मिळवणारे पिकेटी २०१३ मध्ये ‘कॅपिटल इन द ट्वेंटी फर्स्ट सेंच्युरी’ (२१ व्या शतकातील भांडवल) या सर्वाधिक विक्री झालेल्या पुस्तकाने जगप्रसिद्ध झाले. पन्नासवर्षीय पिकेटींच्या आर्थिक वाढीच्या स्रोताने जगभरात नवीन वादाला प्रेरणा दिली होती. ते म्हणाले की, भांडवलावरील परतावा हा आर्थिक विकास दरापेक्षा जास्त असतो. त्यामुळे ज्यांच्याकडे पैसा आहे ते लवकर श्रीमंत होतात, बाकीचे मागे राहतात. यामुळे सामाजिक विषमता वाढते. २००१ मध्ये त्यांनी ‘टॉप इन्कम ओव्हर द ट्वेंटीएथ सेंच्युरी’ लिहिले. पुन्हा २०१९ मध्ये त्यांचे ‘कॅपिटल अँड आयडॉलॉजी’ हे पुस्तक जगभरात चर्चेचे केंद्र बनले. ही तिन्ही पुस्तके सरासरी हजार पानांपेक्षा अधिक होती. भांडवल, विचारसरणी, समानता या गंभीर विषयांवरील त्यांच्या संशोधन, लेखन आणि पुस्तकांचाही सरकारांच्या धोरणांवर खोलवर परिणाम झाला.

‘ब्रीफ हिस्ट्री ऑफ इक्वॅलिटी’ या आपल्या पुस्तकाची सुरुवात ते वाचकाच्या एका प्रश्नाने करतात. ‘तुम्ही (म्हणजे पिकेटी) जे लिहिता ते खूप मनोरंजक आहे, पण तुम्ही ते संक्षिप्त करू शकत नाही का, जेणेकरून मी तुमचे संशोधन मित्र आणि कुटुंबीयांना समजावून सांगू शकेन?’ पिकेटी स्पष्ट करतात की, हे पुस्तक अनेक वर्षांपासून विचारल्या जाणाऱ्या प्रश्नाचे उत्तरही आहे. गेल्या अडीचशे वर्षांतील जगातील संपत्ती, भांडवल व विचारसरणी आणि करप्रणालीच्या केंद्रीकरणाचा सविस्तर अभ्यास केल्यानंतर ते पुस्तकाच्या शेवटी म्हणतात की, ‘मी तुलनेने आशावादी आहे.’ त्यांच्या शब्दांचा सारांश असा की, चढ-उतारांची गती किंवा आंदोलनांसह जगाचा हा प्रदीर्घ प्रवास अधिक समतेच्या दिशेने आहे. एखाद्या विशिष्ट दशकात उलट घडले असेल, परंतु समाज दीर्घकाळात ते सुधारतो.

गेल्या काही दशकांमध्ये वाढत्या असमानतेबद्दल जगात चिंता आणि निराशा आहे. त्या वेळी पिकेटी यांनी काढलेला निष्कर्ष आश्वासक आहे. पिकेटींच्या मते, ऐतिहासिक पुराव्यांचा मजबूत प्रवाह आपल्याला आशावादी राहण्याला आधार देतो. शतकानुशतके माणूस आणि जग समानतेकडे जोरदार वाटचाल करत आहेत, असे ते आपल्या तपशीलवार अभ्यासातून सांगतात.

हा प्रवास समतेच्या ध्येयाकडे कसा घेऊन जातो, याचा अभ्यास करण्यासाठी पिकेटींनी इतिहास आणि मानवी समाजातील प्रमुख आंदोलने आणि टप्पे निवडले आहेत. सामाजिक संघर्षाचा इतिहास त्याला चालना देत आला आहे. भांडवलशाही, क्रांती, साम्राज्यवाद, गुलामगिरीविरुद्धचे युद्ध आणि शेवटी कल्याणकारी राज्याचा उदय. हिंसा, आपत्ती, प्रतिक्रांती असूनही मानवी समाज योग्य मार्गाने अधिक न्याय्य समाजाकडे वाटचाल करत आहे. सामाजिक, कायदेशीर आणि वित्तीय धोरणांमध्ये आवश्यक पावले उचलून आणि शिक्षण व संस्थांची व्यवस्था अधिक मजबूत करून आपण अधिक चांगले करू शकतो, हेही ते मान्य करतात.

विषमता हा नैसर्गिक नियम आहे असा समज काहीशे वर्षांपूर्वीपर्यंत होता. सर्वोदयी दादा धर्माधिकारी म्हणाले की, कार्ल मार्क्सच्या आधी कोणत्याही देवदूताने किंवा प्रेषिताने गरिबीचा अंत शक्य आहे किंवा ही देवाची देणगी नसून मानवी व्यवस्थेचे उत्पादन आहे, असे म्हटले नाही. १७ व्या शतकात हॉब्ज आणि लॉकच्या नैसर्गिक समानतेचा सिद्धांत किंवा रुसोच्या सामाजिक कराराने मानवी समाजाला एक नवीन चेतना-ऊर्जा दिली होती. १८ व्या शतकापर्यंत मानवी समाज असमानतेविरुद्ध परिपूर्ण स्वप्न पाहण्याच्या स्थितीत होता.

फ्रेंच राज्यक्रांतीनंतर तीनशे वर्षांनी पुराव्यांच्या अभ्यासाच्या आधारे जगप्रसिद्ध अर्थशास्त्रज्ञ पिकेटी सांगत आहेत की, मानवी समाजाचा ऐतिहासिक प्रवास समतेकडे वाटचाल करत आहे. या अर्थाने हा निष्कर्ष इतिहासातील सर्व प्रसिद्ध नायक, घटना, वळणे यांच्याबद्दल अशा कृतज्ञतेची भावना आहे, ज्याच्यातून जाताना माणूस समतापूर्ण समाजाच्या ध्येयाकडे वाटचाल करत आहे. (ही लेखकाची वैयक्तिक मते आहेत.) हरिवंश राज्यसभेचे उपसभापती rsharivansh@gmail.com