मातीचे रंग:घुरनीत बनलेल्या मूर्ती पाहून वाटते कधीही बाेलू लागतील, त्यांची रचनाही मानवी शरीरासारखीच

‘कोरोना काळात काम थांबेल असे वाटत होते, पण आमची भीती चुकीची होती. पुन्हा कामाला सुरुवात झाली आणि आम्ही पुन्हा मूर्ती बनवायला सुरुवात केली. मात्र, बदलत्या काळानुसार लोकांचा कलही बदलला आहे. पूर्वी प्रतिष्ठितांच्या आणि महापुरुषांच्या मूर्तींना मागणी होती, मात्र आता देवी-देवतांच्या मूर्तींची मागणी अधिक आहे. माता सरस्वती मूर्तीला अंतिम रूप देणारे मातीर पुतुल या घुरनी शहरातील मूर्तिकार अरिघन साहा यांचे हे मत आहे. मूर्तिकार या व्यवसायाच्या भवितव्याबद्दल ते उत्साही दिसत होते.

कृष्णनगरमध्ये मातीर पुतुल (मातीची बाहुली) म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या घुरनीची ख्याती परदेशातही आहे. इथल्या मूर्ती इतक्या जिवंत असतात की त्या बघून आता बाेलू लागतील, असे वाटते. त्या पाहण्यासाठी पर्यटक मोठ्या संख्येने येथे येतात. नादिया जिल्ह्याचे निवृत्त ग्रंथपाल आणि इतिहासकार संजीत दत्ता सांगतात, ‘येथील मूर्तींचा इतिहास १७ व्या शतकापेक्षा जुना आहे. बांगलादेशातील नाटोर येथून काही लोक उदरनिर्वाहाच्या शोधात घुरनीत येऊन स्थायिक झाले होते. त्यांनीही मूर्ती घडवण्यास सुरुवात केली. त्यांच्या आगमनानंतरच मानवी रचनेप्रमाणे मूर्ती बनवल्या जाऊ लागल्या. मग नादियाच्या राजघराण्याकडून शिल्पकारांकडून संकल्पनेवर बनवलेली शिल्पे तयार करून घेण्यास प्रारंभ झाला. परंतु ब्रिटिश राज्यकर्त्यांनी ही कला अधिक लोकप्रिय केली. दत्ता यांच्या मते, १८३४ मध्ये मिशनरींनी येथे अनेक चर्च आणि शाळा बांधल्या. मिशनरी शिल्पकारांवर इतके प्रभावित झाले की त्यांनी त्यांची कला इटलीला नेली. १८५० मध्ये लंडनमध्ये एक प्रदर्शन भरवण्यात आले होते. शिल्पकार राम पाल यांनी त्यात प्रथमच भाग घेतला. यानंतर मिशनरीच्या अनेक प्रदर्शनांमध्ये घुरनीच्या शिल्पकारांना संधी मिळाली आणि इथली कला जगभर पोहोचली. अमेरिकेतील अ‍ॅपेक्स म्युझियममध्ये ठेवलेली जगद्धात्री मातेची मूर्ती येथील कलाकारांनी बनवली आहे.

माजी पंतप्रधान लालबहादूर शास्त्रीही झाले हाेते थक्क : दत्ता सांगतात, “घुरनीतील मूर्ती कच्च्या मातीपासून बनवल्या जातात. माणसाच्या शरीरात जशी हाडे असतात, तशीच इथल्या मूर्तींच्या आतही तार असते. त्यामुळे मूर्तींची रचना माणसासारखी दिसते. शिल्पकार पशुपती पाल हे अशी शिल्पे बनवण्यात निष्णात होते. दुसरीकडे गुरुदेव रवींद्रनाथ टागोरांचा पुतळा त्यांच्यासमोर बसवून अल्पावधीत साकारणारा कार्तिक पाल आजही स्मरणात आहे. माजी पंतप्रधान लाल बहादूर शास्त्री हेही या कलेचे चाहते होते. शास्त्रीजी रेल्वेमंत्री असताना पुलाच्या उद्घाटनासाठी बंगालमध्ये पोहोचले होते. मग कलाकार मुक्ती पाल यांनी भाषण संपण्यापूर्वीच त्यांचा पुतळा बनवला. हे पाहून ते थक्क झाले. गौतम पाल, बिरेन पाल, शंभू पाल, सुबीर पाल, शिशिर पाल यांच्यासह अनेक शिल्पकार देशात आणि जगात प्रसिद्ध आहेत. शिल्पकलेचा अभ्यास करून इटलीहून परतलेल्या गौतम पाल यांनी बनवलेल्या मूर्ती व पुतळे जगातील १४० देशांमध्ये आहेत. पाल यांच्यासह इतरांनाही राष्ट्रपती पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले आहे.

लहान मूर्तींना जास्त मागणी : गेल्या २५ वर्षांपासून मूर्ती बनवणारे विकास पांडे सांगतात, “मूर्तींची वार्षिक उलाढाल दीड ते दोन लाख रुपये आहे. दर महिन्याला आम्हाला मोठ्या मूर्तींसाठी ५ ते १० ऑर्डर मिळतात आणि मूर्तीसारख्या लहान खेळण्यांसाठी १००० हून अधिक ऑर्डर मिळतात. तर परदेशातून ६-७ ऑर्डर्स येतात. सणासुदीच्या काळात स्थानिक मागणी जास्त असते. अरिघ्न साहा यांच्या म्हणण्यानुसार त्यांची वार्षिक उलाढाल ३.५ ते ४ लाख रुपये आहे.

दत्ता सांगतात, “काळानुसार इथल्या मूर्तींच्या चेहऱ्यात आणि आकारात बदल झाला आहे. पूर्वीच्या मूर्तींना देवी मूर्ती म्हणत. त्या लोकसंस्कृतीच्या आधारे बनवल्या जात. बांगलादेशातील शिल्पकारांनी बाहुलीसारखी मूर्ती बनवली. यानंतर अजिंठा कलेच्या आधारे निर्माणकार्य सुरू झाले. प्लास्टर ऑफ पॅरिसच्या मूर्तींनाही पसंती मिळत असल्याचे स्थानिक दुकानदार प्रदीप पाल यांनी सांगितले. कारण या मूर्ती टिकाऊ असतात. प्रदीप सांगतात की, दररोज लोक मूर्ती खरेदीसाठी येतात. त्याबरोबरच फोटोदेखील काढतात.