चटपटीत पाणीपुरी

गल्लीत, जागोजागी, टपऱ्यांवर  सहज आणि स्वस्त मिळणारा पदार्थ ‘किंग ऑफ द स्नॅक्स’ म्हणजे आपली आवडती चटपटीत पाणीपुरी. नक्की कुठून आला हा पदार्थ? काय आहे या पदार्थाचा इतिहास? जाणून घेऊयात...


प्रत्येक ठिकाणी सहज मिळणारा पाणीपुरी हा पदार्थ किती जुना असावा याचा आपण अंदाजही लावू शकत नाही. आपल्या आवडत्या पाणीपुरीची नावंही त्या-त्या प्रदेशानुसार बदलत जातात. महाराष्ट्र आणि दक्षिण भारतात याला ‘पाणीपुरी’ म्हणतात. बिहार, झारखंड आणि बंगालमध्ये याला ‘पुचका’ असं नाव आहे. दिल्ली, पंजाब, हरियाणा आणि मध्य प्रदेश भागात याला ‘गोलगप्पे’ म्हणतात. हरियाणाच्या काही भागात याला ‘पानी के बतासे’ म्हणतात. हैदराबाद, झारखंडमध्ये याला “गुपचूप’ म्हणतात. सर्वात मजेशीर म्हणजे उत्तर प्रदेशात अलिगडमध्ये याला ‘पडका’ असे नाव आहे. 

ही तर झाली पाणीपुरीची वेगवेगळी नावं, पण ह्या पदार्थाला वेगवेगळ्या भागात वेगवेगळ्या प्रकारे बनविले जाते. महाराष्ट्रात मुंबईमध्ये गरम पाणीपुरी प्रसिद्ध आहे. यात पुरीमध्ये भरला जाणारा बटाट्याचा मसाला गरम असतो. तर महाराष्ट्रातील इतर भागात तो क्वचितच  मिळेल. बंगालमध्ये मिळणारा पुचका हा एकाच प्रकारचा असतो. तिथे पुचक्याचे तीखा, मीठा प्रकार नसतात.  भारताच्या उत्तरेला गेलो तर तीखा आणि मीठा पानी, खट्टा पानी, खजूर का पानी, पुदिना पानी असे प्रकार चाखायला मिळतात. तर हैदराबाद आणि इतर भागात आंबट आणि झणझणीत असते. तात्पर्य हे की, जितके प्रदेश आणि व्यक्ती तितके पाणीपुरीचे प्रकार. पण ह्या पदार्थाचा इतिहास आहे काय? याचा मूळ इतिहास सांगणे कठीण आहे. पण पाणीपुरी पदार्थ भारतीय आहे हे मात्र नक्की! 

हा पदार्थ मगध प्रदेशात जन्माला आला.  प्राचीन भारतात १६ महाजन पदांपैकी गंगा नदीच्या काठावर वसलेल्या मगध प्रदेशात पाणीपुरीचे अस्तित्व होते. ग्रीक आणि चायनीज इतिहासकारांनी पाणीपुरीचा उल्लेख त्यांच्या प्रवासवर्णनांमध्ये केल्याचे पुरावेसुद्धा सापडलेले आहेत. त्या काळी जेव्हा तांदळाचा चिवडा, चितबा पिठ्हो असले पदार्थ जन्मास येत होते; तेव्हाच पाणीपुरीची चांगल्यात  चांगली चवसुद्धा राखली जात होती. खरे तर अनेकांनी हा पदार्थ जपला. यावर प्रेम केलं. पाणीपुरी आज भारताची शान आहे.

प्राचीन काळापासून आपल्या सगळ्यांचा हा लाडका पदार्थ कालानुरूप नवनवीन रूप घेत आलेला आहे, आणि आता तर तो बाहेर देशांमध्ये  ‘वॉटर बॉल्स’ म्हणून सुद्धा प्रसिद्ध झालाय. कधी तो चॉकलेट पाणीपुरी म्हणून, तर कधी व्होडका  पाणीपुरी म्हणून खाल्ला  जातो. अख्ख्या भारतावर राज्य करणारी आपली ही प्राचीन फास्टफूड डिश आजही पिझ्झा, नूडल्स, बर्गर आणि इतर पदार्थांच्या वर आपलं एक वेगळ स्थान टिकवून आहे. बघा, सुटले ना तुमच्याही तोंडाला पाणी ? तर  बनवा आता घरच्या घरी पाणीपुरी.  

साहित्य

कृती 

पाणीपुरीचे पाणी 

चिंच-गुळाचे पाणी  

रगडा

(संदर्भ-इंटरनेट)