विज्ञान:अंतराळात खासगी क्षेत्र, स्टार्ट-अप्स यांचा वाढता हस्तक्षेप व त्याचे अर्थ

गेल्या महिन्यात विक्रम-एसचे यशस्वी प्रक्षेपण हे भारतासाठी अवकाश-विज्ञान क्षेत्रात मोठे यश होते. सहा-मीटर-उंच, निळ्या-पांढऱ्या रंगाचे रॉकेट पूर्णपणे खासगी क्षेत्राद्वारे डिझाइन आणि तयार केलेले पहिले अंतराळ यान आहे. श्रीहरिकोटा येथील इस्रोच्या साइटवरून त्याचे प्रक्षेपण करण्यात आले. विक्रम-एसचे हे नामकरण विक्रम साराभाई यांच्या नावावरून करण्यात आले आहे. विक्रम-एस लाँच करणारे स्कायरूट नावाचे स्टार्ट-अप हैदराबाद येथे आहे. रॉकेटचे थ्रस्टर बनवण्यासाठी त्याने ३-डी प्रिंटिंग तंत्रज्ञान वापरले आणि त्याचे मोटर-केसिंग बनवण्यासाठी कार्बन फायबरचा वापर केला. हे उपाय अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाच्या श्रेणीत येतात. रॉकेटमध्ये कलाम-८० इंजिनची ताकद होती. प्रक्षेपणानंतर काही मिनिटांतच रॉकेट पृथ्वीपासून ८९.५ किलोमीटर दूर गेले. इस्रो ही सार्वजनिक क्षेत्रातील संस्था आहे. त्यांनी आपल्या देशाला अंतराळ प्रवाशांच्या पंक्तीत आणले आणि अवकाश तंत्रज्ञानात स्वावलंबी बनवले. अंतराळ संशोधन कमी खर्चात कसे करता येते याचे उदाहरण इस्रोने घालून दिले आहे. परंतु, अवकाश-अर्थव्यवस्थेतून मिळणारा महसूल केवळ १० अब्ज डाॅलर होता, तो जगातील ४४० अब्ज डाॅलर कमाईच्या फक्त दोन टक्के आहे. आतापर्यंत अंतराळ क्षेत्रातील खासगी क्षेत्राचा सहभाग केवळ इस्रोला पुरवठादार म्हणून होता. २०२० मध्ये भारत सरकारने अंतराळ क्षेत्र खासगी क्षेत्रासाठी खुले केले आणि प्रारंभ मिशन अंतर्गत खासगी कंपन्यांना रॉकेट व उपग्रह तयार करण्याची परवानगी दिली. खासगी कंपन्या केवळ रॉकेट आणि उपग्रह बनवू शकत नाहीत, तर त्यांचे प्रक्षेपणही करू शकतात. नवीन धोरणानुसार, इस्रो आता खासगी कंपन्यांनाही आपल्या सुविधा वापरण्याची परवानगी देईल. इंडियन नॅशनल स्पेस प्रमोशन अँड ऑथोरायझेशन सेंटर (इन-स्पेस) ची स्थापना खासगी क्षेत्रातील प्रक्षेपण आणि इतर अंतराळ उपक्रमांवर देखरेख आणि समन्वय करण्यासाठी करण्यात आली आहे. विक्रम-एसच्या प्रक्षेपणाने देशात अंतराळ उपक्रमांच्या नवीन युगाची सुरुवात केली आहे. या क्षेत्रात येण्यासाठी इच्छुकांची संख्या वाढत आहे. ६८ कंपन्यांना पेलोड्स बनवायचे आहेत, ३० कंपन्यांना रॉकेट आणि त्यांचे घटक बनवायचे आहेत, तर ५७ कंपन्या एक तर ग्राउंड स्टेशन बनवण्यासाठी किंवा अवकाशातून मिळालेला डेटा विविध कामांसाठी वापरण्यासाठी तयार आहेत. अंतराळ क्षेत्रात स्टार्ट-अप क्षेत्र उत्साहाने आपली उपस्थिती दर्शवत आहे. २०२० पासून आतापर्यंत १०१ स्टार्ट-अपची नोंदणी झाली आहे. परदेशातूनही स्वारस्य दाखवले जात आहे आणि जगातील काही मोठ्या कंपन्यांना सॉफ्टवेअर आणि डेटा विश्लेषण क्षेत्रातील भारताच्या कौशल्याचा फायदा घ्यायचा आहे. यामध्ये त्यांचा फायदा असा आहे की, भारतीय उद्योगाची किंमत कमी आहे. जागतिक स्तरावर स्पर्धा करण्यासाठी भारतीय उद्योजकांना त्यांचा खर्च कमी ठेवावा लागला आणि त्याच वेळी पुन्हा वापरता येण्याजोगे रॉकेट बनवावे लागले. अंतराळ क्षेत्रात आज घडत असलेल्या रोमांचक उपक्रम आपल्या देशातील तरुणांसाठी एक नवा अध्याय ठरू शकतात. इस्रोने विक्रम-एसपासून आणखी आठ नॅनोसॅटेलाइट प्रक्षेपित केले आहेत, ते सर्व भारतातील आणि जगभरातील खासगी क्षेत्राद्वारे बांधलेले आहेत. आकडेवारीनुसार, आज पृथ्वीच्या कक्षेत ४५५० मानवनिर्मित उपग्रह आहेत. येत्या दहा वर्षांत आणखी किमान ५० हजार उपग्रह प्रक्षेपित केले जाऊ शकतात. याचा अर्थ पृथ्वीची कक्षा हा अतिशय गर्दीचा महामार्ग असणार आहे. स्ट्रॅटोस्फियरमध्ये अवकाशयानामुळे निर्माण होणाऱ्या कार्बन फूटप्रिंटबद्दलही चिंता व्यक्त करण्यात आली आहे. अंतराळ हे पारंपरिकपणे सार्वभौम राष्ट्रांचे क्षेत्र आहे, परंतु अवकाश-संशोधन आणि पर्यटनातील इतर खेळाडूंच्या ओघाने नियमांचा पुनर्विचार करावा लागेल. (ही लेखिकेची वैयक्तिक मते आहेत.)

साधना शंकर लेखिका, भारतीय महसूल सेवा अधिकारी sadhna99@hotmail.com