विनिमय:देश आणि समाज बदलला की बदलू लागते भाषा

निवडणुकीच्या काळात भारत हा राजकारणाचा आखाडा बनतो. उत्तर प्रदेशच्या निवडणुकीपूर्वी माझा एक जुना मित्र भेटला. ते तत्त्वज्ञानाचे प्राध्यापक आहेत. निवडणुकीची चर्चा सुरू झाली. अचानक ते म्हणाले, निवडणूक प्रचारातून तुम्ही भाजपचा पराभव करू शकत नाही. हा डावे आणि उजव्यांचा लढा नाही. त्या तुलनेत राहुल आणि प्रियंकांचे वागणे बालिश आहे. भाजप काही सूक्ष्म पातळीवर राजकारण करतो. भाषा आणि मानसिकतेच्या पातळीवर त्यांनी साम्राज्य उभे केले आहे. या पक्षाने नवीन भाषेचा शोध लावला आहे, आठवणींबद्दल नवीन भावना निर्माण केल्या आहेत, तसेच आकांक्षा आणि महत्त्वाकांक्षेचे इतर अर्थ मांडले आहेत. त्यांनी भारताचा विचार बदलला आहे, यात भाजपची ताकद आहे. त्यांनी बहुलतावादी जगाला आश्वासने-प्रतिआश्वासनांच्या चर्चेपर्यंत मर्यादित ठेवले आहे. याला तुम्ही लोकशाहीवरील जनसंपर्काचा विजय म्हणू शकता. पारंपरिक कल्पकतेच्या बंधनांना झुगारून आता नवे राजकारण कामाला लागले आहे, हे काँग्रेस पक्षाला समजत नाही.

मी माझ्या प्राध्यापक मित्राला या प्रकरणाचा आणखी थोडा खुलासा करण्याची विनंती केली. राजकारणापेक्षा भाषा ही सूक्ष्म, व्यापक आणि सर्जनशील असते, असे ते म्हणाले. खरे तर भाषा राजकारणाच्या अटी आणि नियम ठरवते. उदा. बहुसंख्यकवाद हा शब्द घ्या. अधिकाधिक लोक व्यापक हितसंबंधांबद्दल बोलतील या अर्थाने हा शब्द प्रतिनिधित्वाचा अर्थ देत नाही. या शब्दातून संख्या-शक्तीचा आवाज निघतो. आज नागरिकत्व ही एक अशी प्रक्रिया झाली आहे, ज्यामध्ये अल्पसंख्याक नेहमीच संशयाच्या भोवऱ्यात राहतील. या प्रक्रियेमुळे त्यांना देशाप्रती नव्हे, तर बहुसंख्यांप्रती असलेली निष्ठा दाखवून द्यावी लागणार आहे. त्यात लोकशाहीचे क्षेत्र व्यापले आहे. उपेक्षित लोक जोपर्यंत त्यांची वेगळी ओळख सोडत नाहीत तोपर्यंत त्यांना राष्ट्राचा भाग मानले जाणार नाही.

यानंतरही माझ्या प्राध्यापक मित्राने बोलणे सुरू ठेवले. ते पुढे म्हणाले, हे केवळ बहुसंख्याक आणि अल्पसंख्याक या शब्दांबद्दलच नाही. फक्त देशभक्ती हा शब्द बघा. आज देशभक्ती हे बहुसंख्य लोकांना मान्य असलेले वर्तन बनले आहे. आता आपण आपल्या देशावर विविधतेने प्रेम करू, असा या शब्दाचा अर्थ नाही . दुसरीकडे देशभक्ताचा विरुद्धार्थी शब्द म्हणजे अर्बन नक्षल. याचा अर्थ बहुसंख्यांना न आवडलेले विचार.

ते पुढे म्हणाले, आता जरा नियमितीकरण हा शब्द बघा. वंचितांसाठी या शब्दाचा वेगळा अर्थ आहे. या शब्दात हिंसा अंतर्भूत आहे. आज बाहेरच्या व्यक्तीचा त्रास हा त्रासदायक किंवा दुर्लक्षित करण्यासारखा समजला जातो. आदरातिथ्य व सहिष्णुता हे घटक आपल्या नागरी जाणिवेतून लोप पावत आहेत. आजचे हिंदुत्व हे स्वामी विवेकानंदांनी जागतिक धर्मसंसदेत मांडलेल्या हिंदू धर्मापेक्षा खूप वेगळे आहे. काही निर्माण करण्यासाठी व काही नष्ट करण्यासाठी सत्ता भाषांचा वापर करतात. आज गांधीजींच्या स्मृती व कल्पनाशक्ती नष्ट करण्यासाठीही भाषेचा वापर केला जात आहे. एवढे बोलून माझा म्हातारा मित्र थोडा वेळ थांबला आणि म्हणाला, प्रकरण अजून संपलेले नाही. सत्य आणि वस्तुस्थिती आता जुनी झाली आहे, विश्वास आणि निष्ठा यांची आज जास्त गरज आहे. आता ‘सामान्य’ या शब्दाचाही पूर्वीसारखा अर्थ राहिलेला नाही. हिंसेच्या बदल्यात प्रतिहिंसाचार आता न्यू नाॅर्मल झाले आहे. आता संख्यात्मक सामर्थ्याने नाॅर्मल म्हणता येईल तेच नाॅर्मल आहे. मृत्यूदेखील आता सामान्य घटना मानली जात असल्याचे आपण कोविडमध्ये पाहिले. त्याच वेळी, विरोध करणाऱ्यांना अॅबनाॅर्मल समजले जात आहे, जणू ते बहुसंख्यांतील अपयशी नागरिक ठरले आहेत. सत्तेत सुधारणा करायची असेल तर आधी सत्तेची भाषा बदलावी लागेल, असे सांगून माझ्या मित्राने शेवटी आपले भाषण संपवले.

(ही लेखकाची वैयक्तिक मते आहेत.) शिव विश्वनाथन लेखक आणि सामाजिक विचारवंत svcsds@gmail.com