चर्चा:आपल्यासाठी चांगले नाही पश्चिमेच्या चष्म्यातून पाहणे

युरोपातील प्रबोधन चळवळीने विविध धारणा विकसित केल्या आणि त्यांना ‘वैश्विक’ म्हणून दर्जा दिला. असा विचार विकसित केला गेला की, जागतिक इतिहासाचा एक प्रवाह पाश्चिमात्य ध्येयाकडे जात आहे, मग ती मुक्ती असो वा वैज्ञानिक-धर्मनिरपेक्ष विकास. हे साध्य करण्यासाठी आज लोक आणि त्यांच्या संस्कृतींना त्याच्या विविध योजनांमध्ये ढकलले जाते. आधुनिक कायदे, नियम, परंपरा आणि सामान्य प्रथाही याच मानसिकतेतून निर्माण केल्या जातात. खरे तर पश्चिम हाच इतिहासाचा चालक आहे आणि पश्चिमेची विचारसरणी हा असा साचा आहे, ज्यानुसार सर्व संस्कृतींना वसावे लागेल, अशा दाव्यांचे खंडन करणे आवश्यक आहे. हा दृष्टिकोन युरोपियन आणि अमेरिकन लोकांच्या चेतनेमध्ये इतका रुजला आहे की, तो त्यांच्या ओळखीचा एक प्रमुख भाग बनला आहे. भारत आणि भारतीय परंपरांबद्दल गैरसमज पसरवणाऱ्या पद्धतींचा पर्दाफाश करणे आवश्यक आहे.

अठराव्या शतकाच्या उत्तरार्धात आणि एकोणिसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात युरोपातील रोमँटिक चळवळीदरम्यान पाश्चात्त्य सार्वत्रिकतेला प्रथम पूर्ण अभिव्यक्ती प्राप्त झाली. यामुळे चार महत्त्वाचे परिणाम निर्माण झाले, त्यापैकी प्रत्येकाने थेट भारत आणि त्याच्या धार्मिक परंपरांवर परिणाम केला. पहिला म्हणजे आध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक तसेच आर्थिक संसाधन म्हणून ‘पूर्वे’चा शोध; दुसरे म्हणजे पाश्चात्त्य वांशिक अस्मितेचे समर्थन करण्यासाठी संस्कृतचा वापर; तिसरे म्हणजे जागतिक भावनेच्या विकासासाठी इतिहासाचे तपशील प्रदर्शित करणे, विशेषतः युरोपियन आणि अमेरिकन देशांनुसार; आणि चौथा म्हणजे हे तपशील पुन्हा भारतात पाठवणे, त्याचा परिणाम असा झाला की, भारतीयांना त्यांच्या भूतकाळाची पुनर्व्याख्या करण्याची गरज वाटू लागली.

भारताला पाश्चिमात्य देशांशी स्पर्धा करण्याची परिस्थिती निर्माण करून त्यांचा प्रभाव अजूनही सोडत आहे. पाश्चात्त्य इतिहासकार निश्चितपणे माहितीमध्ये फेरफार करतात आणि नंतरच्या इतिहासकारांनी भविष्यातील पाश्चात्त्य राज्यकर्त्यांच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी तीच प्रक्रिया सुरू ठेवली आहे. प्रत्येक स्तरावर काही पैलू निवडले जातात आणि पाश्चात्त्य कल्पनांशी जुळवून घेतले जातात, ते नंतर सामूहिक स्मृती आणि कल्पनेचा भाग बनतात. असा इतिहास लोकांच्या मनात प्रतीके आणि कथानकाच्या रूपाने कोरला जातो. पाश्चात्त्य संशोधनवाद प्रत्येकाला पाश्चात्त्य तर्कशास्त्र आणि विज्ञानाने आदिम मानसिकता व संस्कृतींवर कसे विजय मिळवले या मिथ्याकडे नेण्याचा प्रयत्न करतो.

या सगळ्याचा परिणाम म्हणजे पाश्चिमात्य देशांनी विविध गैर-पाश्चिमात्य संस्कृतींचे सांस्कृतिक व बौद्धिक गुणधर्म बळकावले आहेत आणि आजही हेच घडत आहे. यामध्ये विश्व, अवकाश, काळ व सामाजिक संबंधांच्या स्वदेशी संकल्पनांचा नाश होतो. स्वदेशी संस्कृतीची एकता अनेक तुकड्यांमध्ये विभागली जाते आणि नंतर पाश्चात्त्य वर्गीकरणात मोडते. पाश्चात्त्य दृष्टिकोन नेहमीच इतरांना कमी लेखण्याचा होता आणि त्याचे बायनरी पॅरामीटर्स जगभरात लागू केल्याने हिंसाचार होतो. उदा. धार्मिक विरुद्ध धर्मनिरपेक्ष, एकेश्वरवाद विरुद्ध बहुदेववाद, निर्मितीवाद विरुद्ध उत्क्रांती आणि राजकीय डावे विरुद्ध उजवे अशा दुहेरी श्रेणी भारतीय संस्कृती समजून घेण्यासाठी अपुरी आहेत. पाश्चात्त्य शिक्षणतज्ज्ञ केवळ भारतीय ग्रंथांच्या महत्त्वाच्या खंडांचेच रूपांतर करत नाहीत, तर जटिल शब्द आणि परिस्थितींचा अर्थ कसा लावायचा, काय मनोरंजक आहे, काय समाविष्ट केले आहे आणि वगळले आहे, कोणती सामाजिक तत्त्वे उपयुक्त आहेत, धार्मिक विवेचनाच्या बाबतीत कोण अधिकृत आहे इ.देखील ठरवतात. यामुळे भारतीय परंपरांचे अनेक लोक आपल्या संस्कृतीच्या वैधतेबद्दलच शंका घेऊ लागतात. (ही लेखकाची वैयक्तिक मते आहेत.) राजीव मल्होत्रा लेखक आणि विचारवंत rajivmalhotra2007@gmail.cpm