दृष्टिकोन:पोलिस दलात अधिक महिला आल्यास बदलेल समाज

एखाद्या मुलाला विचारले की, पोलिस अधिकारी कसा असतो, तर रुबाबदार मिशा, गंभीर अभिव्यक्ती, मोठा आणि जाड आवाज, आक्रमक देहबोली, असेच उत्तर मिळेल, पण ते खरे आहे का? लोकप्रिय माध्यमांनी कायम ठेवलेल्या या रूढीवादी प्रतिमेत आज किती पोलिस अधिकारी फिट बसतात? हे वर्णन पोलिसांतील किती महिलांना फिट बसेल? महिलांच्या पोलिसिंगशी संबंधित अनेक प्रश्न आहेत, नोकरी शोधणाऱ्या तरुणीबाबत आज पोलिस दलात किती सकारात्मकता आहे? महिला पोलिस कॉन्स्टेबलसाठी नोकरीतील समाधानाची पातळी काय असते आणि तिच्या कामाचे वातावरण कसे असते? पुरुष सहकाऱ्यांच्या तुलनेत नेतृत्वाच्या स्थितीत असलेल्या महिला पोलिस अधिकाऱ्यासाठी व्यावसायिक खेळाचे क्षेत्र किती समतल आहे? इ.

भारतासारख्या पारंपरिक समाजात काम आणि कौटुंबिक समतोल याविषयी स्त्रियांचा दृष्टिकोन पुरुषांपेक्षा वेगळा आहे. पोलिसांतील महिलांवर एक तर अति-पुरुषत्वाचा किंवा स्वत:ला सिद्ध करण्यासाठी त्यांच्या स्टिरिओटाइपिकल पुरुष समकक्षांप्रमाणे वागण्याचा आरोप केला जातो. मात्र, आजही ज्या प्रकारे महिलांचे अप्रत्यक्ष आणि प्रत्यक्ष शोषण होत आहे, अशा स्थितीत त्या शक्य तितक्या पोलिसांच्या गणवेशात दिसणे गरजेचे आहे. पण, भारतीय पोलिस दलात महिलांचे प्रतिनिधित्व निराशाजनक आहे. २०२० पर्यंत त्यात फक्त १२% महिला होत्या. अनेक राज्यांनी पोलिसांमध्ये महिलांसाठी १०% ते ३३% आरक्षण अनिवार्य केले आहे, परंतु एकाही राज्याने हे लक्ष्य गाठले नाही. उच्च श्रेणींमध्ये महिलांचा वाटा ८.७% पेक्षा कमी होता. २०२० मध्ये बिहारच्या नागरी पोलिसांपैकी २५% महिला होत्या, हे प्रमाण देशातील सर्वाधिक आहे. जम्मू आणि काश्मीरमध्ये केवळ ३.३% महिला होत्या, हे सर्वात कमी प्रमाण आहे. बहुतांश राज्यांनी पोलिस दलात महिलांसाठी काही पदे राखीव ठेवली आहेत. आरक्षणाचा वाटा १०% ते ३३% पर्यंत आहे. मात्र, कोणत्याही राज्याने उद्दिष्ट गाठले नाही.

प्रत्येक पोलिस ठाण्यात किमान तीन महिला उपनिरीक्षक आणि १० महिला उपनिरीक्षक असाव्यात, या उद्देशाने सर्व राज्य सरकारांना पुरुष हवालदारांच्या रिक्त पदांचे रूपांतर करून महिला कॉन्स्टेबल/उपनिरीक्षकांची अतिरिक्त पदे निर्माण करण्याची विनंती करण्यात आली आहे. महिला पोलिस हवालदार असाव्यात, जेणेकरून महिला हेल्प डेस्क चोवीस तास तैनात असेल. हा आकडा खूपच कमी आहे, कारण केंद्र सरकार राज्यांना त्यांच्या किमान एकतृतीयांश पोलिस कर्मचारी महिला आहेत याची खात्री करण्याची शिफारस करत आहे. महिला आणि मुलांशी संबंधित संवेदनशील बाबी हाताळताना दलात महिलांची मोठी उपस्थिती महत्त्वाची ठरते. अमेरिकेमध्ये २०२० मध्ये पूर्ण-वेळ नागरी कायदा अंमलबजावणी कर्मचाऱ्यांपैकी ६० टक्के महिला होत्या. परंतु, पूर्णवेळ कायद्याची अंमलबजावणी करणाऱ्यांपैकी केवळ १३.१ टक्के महिला होत्या. अमेरिकेत कायद्याची अंमलबजावणी हा अजूनही निर्विवादपणे पुरुषप्रधान व्यवसाय मानला जातो, विशेषतः एफबीआयमध्ये. तथापि, संशोधनात असे दिसून आले की, महिला अधिकाऱ्यांचा समुदायांवर आणि कायद्याची अंमलबजावणी करणाऱ्या विभागांच्या एकूण कामगिरीवर सकारात्मक प्रभाव पडतो.

पोलिस स्टेशन स्तरावर महिलांसाठी मूलभूत सुरक्षा व सुविधांची खात्री आहे का? पोलिस दलात आपल्या पुरुष सहकाऱ्यांसोबत काम करताना त्यांना भेदभाव वाटला नाही का? पूर्वग्रह न ठेवता लैंगिक बुद्धिमत्ता स्वीकारली जात आहे का? आपण हे समजून घेतले पाहिजे की, प्रभावी पोलिसिंग हे शारीरिक, संज्ञानात्मक, भावनिक आणि परस्पर कौशल्यांचे संयोजन आहे. प्रत्येकाने या विषयांचे सतत प्रशिक्षण घेतले पाहिजे. अधिक संख्येने महिलांनी पोलिस दलाची निवड केल्यास ते सर्व मुलींसाठी धैर्याचे प्रतीक ठरेल. (ही लेखकाची वैयक्तिक मते आहेत.)

नंदितेश निलय लेखक आणि वक्ते nanditeshnilay@gmail.com