विश्लेषण:राहुल गांधी यांच्या सक्रियतेवर या यात्रेचे दूरगामी परिणाम अवलंबून

काँग्रेसची भारत जोडो यात्रा गेल्या दीड महिन्यापासून चांगलीच चर्चेत आहे. त्यावर कौतुकाबरोबरच टीकाही होत आहे. योग्य निष्कर्षापर्यंत पोहोचण्यासाठी प्रवासाचे वस्तुनिष्ठ विश्लेषण करावे लागेल आणि त्यासाठी भूतकाळाची पाने उलटणे आवश्यक आहे. भारतातील पदयात्रांचा इतिहास पाहिल्यास त्यांचे महत्त्व आणि प्रासंगिकता अधिक चांगल्या प्रकारे समजू शकेल. शतकानुशतकांपूर्वी आदि शंकराचार्यांनी भारताच्या चारही कोपऱ्यांमध्ये भ्रमण केले, त्यानंतर चार दिशांना म्हणजे पूर्वेला गोवर्धन पीठ, पश्चिमेला द्वारकेतील शारदा पीठ, उत्तरेला बद्रीनाथमध्ये ज्योतिर्मय पीठ आणि चौथे दक्षिणेला कर्नाटकातील शृंगेरी पीठ स्थापन केले. १९व्या शतकात आर्य समाजाचे संस्थापक स्वामी दयानंद सरस्वती यांचे संपूर्ण देशात पायी भ्रमण. त्यानंतर स्वातंत्र्य चळवळीत राष्ट्रपिता महात्मा गांधी यांची दांडी यात्रा इतिहासाच्या सुवर्णाक्षरात कोरली गेली आहे.

त्यानंतर आपण ८० च्या दशकातील दिवंगत खासदार सुनील दत्त यांच्या पदयात्रेत येतो. दहशतवादाविरुद्ध आणि पंजाबमध्ये शांततेसाठी केलेल्या आवाहनामुळे लोकांमध्ये शांतता व सद्भावना निर्माण झाली आणि सामान्य स्थिती पूर्ववत होण्यास मदत झाली. राजकीय क्षेत्रात आंध्र प्रदेशचे तत्कालीन मुख्यमंत्री वाय. एस. आर. रेड्डी यांची मोठी पदयात्रा आणि त्यानंतर प्रचंड बहुमताने त्यांची सत्ता येणे यातून काय अर्थ निघतो? या यात्रेचे अनुसरण त्यांचा वारसदार आणि मुलगा जगन रेड्डी यांनी केले आणि तेही त्या राज्याचे मुख्यमंत्री झाले. मध्य प्रदेशचे माजी मुख्यमंत्री दिग्विजयसिंह यांनी नर्मदा परिक्रमा केली. या यात्रांच्या अनुभवांवरून दिसून येते की, या यात्रा धार्मिक असोत, सामाजिक असोत की राजकीय, जवळपास सर्वच आपल्या उद्दिष्टांमध्ये यशस्वी होतात.

या भारत जोडो यात्रेकडे वस्तुनिष्ठपणे पाहिले तर असे दिसून येईल की, कुठे तरी ही यात्रा राहुल गांधींना भारतातील विविध सामाजिक, भाषिक आणि प्रांतीय वर्गांशी संपर्कात तर आणेलच, पण त्यांच्या पद्धतींचाही त्यांना जवळून अभ्यास करता येईल. यात राहुल गांधी या वर्गाच्या जगण्याच्या समस्या आणि दैनंदिन संघर्ष जाणून घेणार आहेत. त्यामुळे त्यांची संवेदनशील वृत्तीही वाढेल. या सर्व माहितीमुळे कधी कधी औपचारिक भाषणात दिसत नसलेला त्यांचा आत्मविश्वास मजबूत होईल आणि त्यांना संपूर्णता देईल. एक महत्त्वाचा पैलू असा की, ज्याला लोक कमी लेखत आहेत, ती म्हणजे ही यात्रा राहुल गांधींसोबत लोकांचे भावनिक बंध निर्माण करेल, ते कोणत्याही यशस्वी राजकारण्यासाठी आवश्यक असतात.

त्यांच्यासोबत मैलोन् मैल चालणारी अफाट गर्दी या प्रवासाचे यश सांगते. याचा राजकीय फायदा निवडणुकीत कितपत होईल, हे भविष्याच्या गर्भात दडलेले आहे, मात्र विरोधकांनी या यात्रेची जाणीव ठेवून विविध पैलूंवर लक्ष ठेवणे गरजेचे आहे. या यात्रेत राहुल गांधींनी दाखवलेल्या शारीरिक ताकदीनेही लोकांना थक्क व प्रभावित केले आणि इतके दिवस एकाग्रतेने राहुल गांधी यात्रा पूर्ण करू शकणार नाहीत, असे टीकाकारांना जोरदार प्रत्युत्तर दिले. मात्र, या भेटीचे दूरगामी परिणाम राहुल गांधींच्या राजकीय सक्रियतेच्या स्थैर्यावर अवलंबून असतील. (ही लेखकाची वैयक्तिक मते आहेत.)

विवेक बन्सल काँग्रेस नेते व गांधीवादी विचारवंत vivek40bans@gmail.com