दृष्टिकोन:झपाट्याने वाढणारी ‘वोक’ विचारसरणी म्हणजे काय?

इंग्रजी भाषेत कोणत्याही एका शब्दाने आपल्या अर्थाच्या व भावार्थाच्या मर्यादा कमीत कमी कालावधीत ओलांडल्या असतील तर तो म्हणजे ‘वोक’! ‘जागे राहा’ या शब्दाचा जवळजवळ समानार्थी असलेला हा शब्द त्याच्या अर्थाचे इशाऱ्यापासून अपमानापर्यंत आणि नंतर हास्यास्पद संबोधनापर्यंत झपाट्याने बदलत गेला आहे! सतराव्या शतकात अमेरिकन गृहयुद्धाच्या वेळी ‘वोक’ (Woke) हा शब्द पहिल्यांदा वापरला गेला, असे म्हणतात. या शब्दाचा प्रवास आफ्रिकन-अमेरिकन समुदायाच्या बोलचालीच्या कोशात गोऱ्या वर्चस्ववाद्यांच्या विरोधात इशारा किंवा आव्हान म्हणून सुरू झाला. त्यानंतर कंटाळलेले, अतिउत्साही, अस्तित्वापासून वंचित, खोटे श्रेष्ठत्व दाखवणारे, डगमगणारे लोक हा शब्द गरजेपेक्षा जास्त वापरायला लागले तेव्हा त्याच्या अर्थाचे गांभीर्य कमी आणि हास्यास्पद झाले. ‘वोक’ स्वतःची ओळख निर्माण करण्याच्या आणि लक्ष वेधून घेण्याच्या प्रयत्नात कोणत्याही संदर्भहीन हालचाली किंवा समस्येचा अवलंब करण्यास चुकत नाही. या दांभिक व ढोंगी वर्तनामुळे सध्याच्या काळात पाश्चात्त्य देशांत या वर्गाच्या लोकांकडे गांभीर्याने पाहिले जात नाही व ‘वोक’ हे आडनाव आता अपमानास्पद पातळीवर गेले आहे. या समाजाच्या सतत चळवळीच्या स्वरूपामुळे सध्या ही संज्ञा कुटिल डाव्या विचारांशीही जोडलेली आहे. वांशिक भेदभाव, कट्टर स्त्रीवाद, एलजीबीटीक्यू समर्थन, हवामान बदल, वन्यजीव संरक्षण इ. मुद्द्यांवर अत्यंत डाव्या विचारसरणीच्या सक्रियतेमध्ये पाश्चात्त्य वोकला विशिष्ट स्वारस्य असते. पण, या प्रश्नांचे गांभीर्य दुर्लक्षित करून किंवा त्यांची खोली समजून न घेता किंवा त्यांच्या निराकरणापासून दूर न जाता ‘वोक’ केवळ आपले हेतू साध्य करण्याच्या हेतूने त्यांच्या समर्थनार्थ उभा आहे. लोकांचे लक्ष स्वतःकडे कसे वेधून घेता येईल यावर तो लक्ष केंद्रित करतो. त्यांचे कार्यक्रम सशस्त्र शांतताप्रिय निषेध, जागतिक उपासमारीच्या समर्थनार्थ मेजवानी, महिला अत्याचाराच्या निषेधार्थ फॅशन शो, वन्यजीव संरक्षणासाठी बोनफायर पार्ट्या इ. हास्यास्पद विरोधाभासांमध्ये गुंतलेले असतात. चिडखोर स्वभाव, दडपशाहीची भावना, सतत आंदोलने, विशेषाधिकाराने परिपूर्ण असणे ही ‘वोक’ व्यक्तिमत्त्वाची वैशिष्ट्ये आहेत. अस्तित्वापेक्षा व्यक्तिमत्त्वाला अधिक महत्त्व देणारी पाश्चात्त्य संस्कृती ही ‘वोक’ समाजाची जननी आहे. अस्तित्व उंचावण्यासाठी क्षमता, उत्कृष्टता आणि परिश्रम सर्वोच्च आहेत, परंतु व्यक्तिमत्त्व उंचावण्यासाठी केवळ लक्ष वेधणेच काम करू शकते. हे लक्ष वेधण्यासाठी स्पर्धा करणाऱ्या सरासरी बुद्धिमत्तेच्या लोकांसाठी वोकल सक्रियीकरण एक सोयीस्कर पर्याय बनवते. नियम सोपे आहेत. तुम्ही जितके विचित्र दिसाल तितकी नजर तुमच्याकडे वळेल. स्त्रियांच्या कपड्यांतील पुरुष, समलैंगिकता, नग्न आंदोलन इ. लक्ष वेधून घेणाऱ्या ‘वोक’ कृत्यांची उदाहरणे. भारताचाही एक ‘वोकिस्तान’ आहे. सामान्यतः ब्रिटिश विचारसरणी असलेल्या महानगरांमधील विशेषाधिकारप्राप्त उच्चभ्रू, विशेषत: तरुण - ज्यांना मेट्रोपप्पूही म्हणता येईल - भारतीय वोकिस्तान बनवतात. भारताच्या कोवळ्या उन्हात आणि धुळीच्या पठारावर जिथे सर्वसामान्य भारतीय कष्ट करतो, स्पर्धा करतो आणि यशस्वी होतो, त्या वातावरणात भारताचा हा वोकिस्तान स्वत:ला असहाय वाटतो आणि म्हणून स्वत:साठी वोकिस्तानचा सोपा पर्याय निवडतो. भारतीय वोकिस्तान ओळखणे सोपे आहे. ते सामान्यतः निषेध, कँडल-लाइट मार्च, कॉमेडी क्लब इ.त आढळतात. शहरातील उच्चभ्रू क्लब, साहित्य महोत्सव, कला महोत्सव आदी ठिकाणी हे वर्ग खासगी स्वरूपात दिसतात. ते ओळखण्यासाठी फक्त तीक्ष्ण नजर लागते. सोशल मीडिया प्रोफाइल काही संकेत देऊ शकतात. वोक-पासपोर्ट मिळवण्यासाठी प्रायोजित करिअर उपयुक्त आहे. रोजगार मिळवण्यात व्यग्र असाल तर वोकिस्तान तुमच्यासाठी नाही. (ही लेखकाची वैयक्तिक मते आहेत.)

विक्रमकुमार लिमसे उद्योजक आणि स्तंभलेखक ट्विटर : @vikramlimsay